Executive summary

A summary of our main findings and recommendations to the government on climate action from Ināia tonu nei: a low emissions future for Aotearoa.

Te Whakarākei Matua

Ināia tonu nei – Kia Whakahekea E Aotearoa Te Hauwaro

Kua mana te whāinga a Aotearoa kia korekore te taumata tuku i ngā hauwaro-whakamahana hei te tau 2050, ā, kia whakaheke hoki ko ngā haumewaro mā te 24-47% hei te tau 2050.

Ko tā ngā kōrero akiaki e tuku nei, he whakaatu atu a He Pou a Rangi i ōna wawata nui, i ōna whāinga nui, ka mutu, ko ōna huarahi whakawhitinga ki te ora – e taea ai e Aotearoa te tutuki me te whakapau i ōna kaha ki te whakatika i te āhuarangi.

I takea mai a Ināia Tonu Nei i ngā whakataunga motuhake ā Te Komihana me te aromatawai pāpono i ngā mātauranga whai take. Kua whakaritea e mātou ētahi kupu akiaki mā roto mai i te rangahau,i te aromatawai, i te whakariterite tauira, i te kōrero whiriwhiri me te whai whakaaro nui. Kua āta whakarite i runga anō i tā Aotearoa i kōrerotia i ngā uiuitanga huri i te motu.

E whakaatu mai ana ō mātou whāinga ka taea te timata, me te pono hoki o ēnei kōrero. Kei tēnei whenua tonu ngā hangarau me ngā rauemi e tika ana – kāhore he take o tā Aotearoa tatari ki ngā hangarau kei anamata. Ko tā ngā taunakitanga he whakaatu mai i te pai o te utu, he āheinga atu anō, ā, ki tēnei whakawhitianga kua puare mai ai te nui atu anō o ngā āheinga ohaoha. I o mātou
uiuitanga i kitea hoki i te tautoko nui ā ngā Iwi huri i Aotearoa.

I te tatunga o ā mātou whakataunga whakamutunga, kua ea tō mātou wawata nui, ā mō nāianei ka taea hoki i tā mātou e hiahia nei. E tautoko ana tēnei i te tūranga o Aotearoa, whai muri i te aronga kore i roto i ngā tau, me te mahi nui me tutuki nei e Aotearoa kia whenua ora, kia taiao ora, ā, kia whenua whakaheke hauwaro mā ngā whakareanga hou.

E toru ngā wahanga ki ō mātou kōrero akiaki.

  1. Ko ngā reanga kei te tuatahi o ngā tahua tukuwaro e toru, e whakarārangi mai nei i te katoa o ngā tukunga hauwaro-whakamahana kua whakaaetia ki Aotearoa mō te roanga o ngā wahanga rima-tau ki te 2035, e anga atu ana ki ngā whāinga me tutuki mō te tau 2050.

  2. Ko te aronga o ngā tukanga me ngā rautaki me whai nei e te Kāwanatanga tōna mahere whakahekenga tuku hauwaro, ā, e whakarite mai nei i ngā tohutohu kia eke ai te whāinga a te tahua tuku hauwaro tuatahi.

  3. Ko ngā kōrero akiaki a Te Ahungaroa o Aotearoa me te whakahekenga o ngā hauwaro-whakamahana katoa, he hiahia ēnei nā te Minita Āhuarangi.


Ahakoa kei te Komihana te mahi kia hoatu kōrero akiaki ki te āhuarangi, kei te Kāwanatanga tonu te haepapa mō te whakarite i ngā tukanga matua e ahu ai te mahere whakaheke tuku hauwaro me te ahunga o tā Aotearoa e whai nei i te tuatahi o ōna tahua tuku hauwaro e toru ki te tau 2035.

I roto i ēnei kōrero akiaki, kua tutuki nei e te Komihana i tā te ture Whakatika Āhuarangi e kī mai nei. Ko tā te ture nei he whakarite i ngā whāinga me te huarahi whāia. Ko tā mātou he hoatu noa i ngā kōrero motuhake mā roto mai i ngā kōrero whai take hoki hei aruarunga tika mā Aotearoa, ā, kāhore hoki he utu.

Kei te Kāwanatanga ināianei te whakarite i ngā tahua tuku hauwaro me te whakahau i ngā tohutohu kei te rautaki whakaheke hauwaro.

Te tutuki i te wawata me te tika o te whakahau

I whāia e mātou ngā tohutohu katoa i kitea ki te ture, anō o te whakawhanake i ngā tahua tuku hauwaro me te whakataurite atu ki ō mātou wawata mō te nāia tonu nei. Kua whakaritea kia whakaatu atu he aha oti ngā ahunga ka taea e Aotearoa, kia tutuki i ngā whāinga hauwaro-whakamahana me ngā haumewaro, ā, e hāngai ana ki te rautaki tauroa.

Kua whai nei e mātou i ngā huarahi maha kia tutuki i ngā whakahau a ngā tahua tuku hauwaro. Kua whakatauria e mātou ēnei huarahi mā te whakamahinga o ngā hangarau maha kia kite i te rerekē o te āhua ka kitea rāpea ā te tau 2035. Ko tā ēnei tahua he whakaatu mai i tōna pīngore me tōna pakari ki ngā whakarerekētanga ohorere.

Ko tā mātou hiahia nui kia whakahīhī te Kāwanatanga, kia nukutere i tōna anga whakamua, ā, e āhei ai pea te tutuki i ētahi whāinga tuku hauwaro nui, ā, kia tau hoki i te mōhio kua kore hoki e whakatāroa anō ēnei mahi whakatika i te āhuarangi.

Mai i te oroko kōrero kōhukihuki, kua homai a Greenhouse Gas Inventory ngā matapae tuku hauwaro mō Aotearoa. Kua piki ngā tuku hauwaro tawhito hei whakaatu i te mahi a ngā pūtaiao hou. Hei tapiri noa, ko tā te rōpū nei he whakaatu mai kei te piki tonu ngā tuku hauwaro a Aotearoa.

Ko tā ēnei kōrero hou ka uaua hoki tō mātou whai i ngā hiahia ki te tau 2050. Nātemea, kua āmenehia o mātou tahua tuku hauwaro, ā, kua piki ake ngā nama i kitea ki ngā kōrero kōhukihuki nā te rerekē hoki o te wāhi timata.

Emissions budgets 2022 - 2035 (AR5) annual average emissions (PDF 133 KB)

Kei ia tahua, ka kite atu i te whānui o ngā whakaheke tuku hauwaro. I whakatauira atu ētahi huarahi e tāea ai e ngā tahua. Ko ō mātou tauira he whakatauira hoki i ngā tahua e tika ana mā Aotearoa, ā, kia 65% te whakahekenga o ngā hauwaro whakamāhana me te 17% te whakahekenga o ngā haumewaro hei te tau 2035.

Change in emissions compared to 2019 from our modelling (AR4) (PDF 72 KB)

 

Kāhore i te huarahi tika!

Nā te whakamana i ngā mahi e tika ana mā te āhuarangi, kua whakamana hoki e ngā kāwanatanga hou i te nunui o ngā tahua tuku hauwaro. Engari ahakoa te rerekē o ngā whāinga, he kotahi tonu te whai, anō o te whāinga paetata ki ngā whakatō rākau me te hoko i ngā hauhakenga o te moana, atu i te whai i ngā ahunga whakahekenga hauwaro ka kitea ki tōna mātāpuna.

Nā te kore hoki i whakatū tukanga e whakakore ai i ngā ohaoha hauwaro me te whakawhanake i ngā hangarau me ngā tikanga whakaheke tuku hauwaro, i whakamahia kētia e Aotearoa ngā ngahere i whakatō i ngā tau 1990 hei tūtohu tīmata i ōna mahi whakahekenga tuku hauwaro. Ko ngā hauhakenga o ngā hauwaro kei ēnei ngahere, ākuanei kua mutu. Ko ngā tahua whakahekenga tukuwaro nei kua piki ki te 26% mai i te tau 1990, ā, kua heke a Aotearoa ki tētahi tūnga uaua mēnā rā i moata te whakatū i ngā kaupapa, ngā rautaki me ngā mahere whakaheke tuku hauwaro.

E kite mai ana, kei ngā tukanga a te kāwanatanga o nāia nei kāhore oti i te tutuki i tā Aotearoa me whai nei, arā i tā te Komihana i ōna tahua whakahenga hauwaro, i ōna whāinga hoki mō te tau 2025. E tutuki ai ngā whakahau nei mō te tau 2050 me whai hoki ko ngā mema toa hei āki tere mai i tētahi rautaki aroā.

Te ahunga pae tawhiti hei āki i te toitūtanga o ngā whakahau

Ko tā ngā rautaki paetata kua tutuki i a Aotearoa, he mea whakatika i te āhuarangi o nāia nei. Ko te tahuaroa o te oranga he tauroa, ā, me matua mōhio ngā Iwi i te ahunga me te tere o tōna haere e utu tika ai i ngā mahi o ia rā, o ia rā. Me whakapau kaha ināianei, e kitea ai ngā hua o āpōpō.

Kua hoatu ki te Kāwanatanga o nāia nei te whakahau kia whai tautoko i ērā atu rōpū tōrangapū e mana ai ngā tahua nei, ā, kia tautohe hoki i tēnei take ki rō Pāremata. Me mana te tautoko me ngā kupu tautoko i te kaupapa toitū nei e ngā mema pāremata hei kōrero tūmatawhānui.

Te Takapauwharanui – te āhua tuku i ngā whakahekenga tuku hauwaro whānui

E pai ai, ā, e toitū ai ngā whakahekenga tuku hauwaro, me whakarite pūnaha e tika ana ki ēnei mahi tuku hauwaro.

E tutuki ai ngā tahua nei me whai tautoko nui. Ā, me tika te titiro ki ngā rōpū e taea te tautoko i te wawata kia whenua whakaheke tuku hauwaro a Aotearoa, rawa atu me whakahau i nāia tonu nei. Ko tā tēnei hoki, e ora ai tēnei kaupapa me eke ai te taha ki te hapori, ki ngā mahi tōrangapū, ki ngā manatū hoki. Nātemea, koinei tonu te herenga matua e kitea ai te toitūtanga o te ora.

Ka taea e te Kāwanatanga te ākina a Aotearoa mā te hoatu i te nunui o ngā whāinga hei whakaheke i te tuku hauwaro ā te wā, ā, kia whakarite hoki i ētahi kaupapa e tautoko ai te rangahau, te whanaketanga me te auaha mō te whakaheke tuku hauwaro anō te take.

Me tūpato, i roto i ō mātou hiahia kia whakaheke wawe i ngā tuku hauwaro, kua kore hoki e tika ai te taha ōhanga hei tautoko mai i ngā mahi whakahekenga tuku hauwaro ā ngā rā kei tua. Ko tō mātou whakahau he tohu i te iti o te whakaheke tuku hauwaro i te tuatahi, kātahi ka piki te tere o tōna tuku. He whakaatu atu tēnei i te roa o te wā hei tutukinga mā mātou.

He nui tonu ngā whakapōrearea mō te taha ki wā ka tau mai ētahi hangarau whakaheke tuku hauwaro ki tēnei whenua, ā, he aha hoki ētahi huarahi hei whāinga mā Aotearoa e tere ai tōna hangahanga.

Hei tōna tīmatatanga, ka roa te terenga, ā, ka roa hoki ngā hua ka kite ki ngā whakahaerenga matua katoa. Hei tauira, mō te taha ki ngā waka-hiko ka roa hoki, ā, ka roa hoki te whakarite i ngā toa hokohoko ki ngā hangarau hou nei, ko te tatunga hoki o ngā waka hio EV ki tēnei whenua, te whakarite huarahi hiko me te whakatō whare hiko, me te whakarite kia māma ai te utu ki te katoa.

Te Whakarite – kia toitū te kaupapa

Ko tētahi o ngā tino uauatanga ki ēnei kupu akiaki, ko te tau o te noho ki te ahunga o ngā mahi nā te iti o te whakapau kaha i roto i ngā tau me te whakarite kia toitū tōna haere. Me whakatere e Aotearoa, e tika ana hoki ki ngā Iwi ki te whakarite i a rātou anō, me te mea nei, kāhore oti e whakataimaha ana, ā, kāhore oti e whakapōikaha ana i te pani me te rawa kore.

Ki te pōturi te haere ka whakataha ko te mahi nui ki te whakatika i te āhuarangi, ā, ka noho ki o mātou rangatahi me ngā whakareanga e haere ake nei. Ko tā te nui o te rangatahi i kī mai, kua waiho kē mai e ngā kaumātua me ngā mātua i te haepapa nui ki a rātou, ā, i tō ngā tuākana koretake.

Ahakoa hoki, ki te hohoro te haere ka kino pea te pānga ki ngā Iwi. Kua ngaro pea i ētahi tūranga mahi, ā, kua kapi pea ētahi wāhi mahi, ētahi pakihi hoki – ahakoa rā ngā tukanga tika me te roa o te wā hoki. Kua whakaiti pea i te tautoko a ngā hapori me te whakatāroa i ngā mahi whakawhitiora nei. Mā te eke o te ohanga ki te karamatamata, mā te whakaratarata o te hapori ka eke hoki ngā whakareanga o nāianei me ngā whakareanga kei tua, ā, o roto i ngā tau ka kite i ngā hua o ngā mahi whakaheke tuku hauwaro nei.

E tutuki ai o mātou tahua tuku hauwaro, me eke ki te whāinga matatika, te whāinga tautika me te whāinga urutika. Hei whakamarama noa, me whakatika nei e te kāwanatanga te tūpono o te pānga kino me te āki hoki i ngā āheinga pai ka kitea e te whakaheke tuku hauwaro.

Ko te whakawhitianga ki tētahi ao whakaheke tuku hauwaro, he mea e tāea e te ohaoha me te whakaratarata hoki ā te tangata. E tutuki ai i tēnei kaupapa, me whakatere tika, me whakarite tika, me tohutohu tika, ā, me kotahi te whai ā ngā rōpū whai mana. Me whakarite tahi nei me ngā Iwi Māori, nātemea he Hoa-Tiriti tēnei ki te Karauna. Hei tēnei anō, he whakakotahi mai i ngā kaunihera ā rohe, ngā rōpū whakarite ōhanga ā rohe, ngā pakihi, ngā hungamahi, ngā uniana, ngā Iwi hauā me ngā rōpū hapori.

Engari, ko ētahi kei ngā hapori ka kino ake te pānga ki a rātou, ā, me eke te tukanga ki ngā oranga o ēnei hunga.

Mō te taha ki te Ahumahi, ka rerekē rawa atu i tō Aotearoa ahu ki te whakaheke tuku hauwaro. Mō te nui o ngā kaimahi me hoki ki te ako kia whiwhi pukenga hou, e taea ai te mahi ki tētahi ao e whai nei i ngā tikanga whakaheke tuku hauwaro. Heoi anō ko ētahi atu, ka uru ki ētahi atu tūranga kei te ao Ahumahi.

Me whakatō te Kāwanatanga ētahi tukanga hei tautoko i ērā e pōkaikaha nei, ā, me māmā hoki mā rātou. He mea nui tēnei, te whakaū i te matatika me te urutika a te whakawhiti tuku hauwaro nei, ā, me kaua rawa te kaupapa e tō mai anō i ngā raupatu ō mua me te whakatenatena i ngā nawe o nāianei. Me whai waahi mai e ngā rōpū kua pōkaikaha ki te kaupapa i tōna timatatanga, i tō te hangahanga-tukanga.

Ka rerekē te pānga a te whakahekenga tuku hauwaro ki tēnā Iwi, ki tēnā Iwi, ā, mō te taha ki te Kāwanatanga kei te āhua hoki o te hanga i te tukanga me te āhua o te wā ki ngā tukanga. Inā rā ngā kōrero akiaki he hoatu i te ahunga o te tukanga, kua whakawhāiti mai mātou ki te hanga punaha e tika ana, ā, e toitū ana.

I rangona hoki mō te taha ki ā mātou mahi ka nui kē te utu ki a Aotearoa. Ko tō mātou urupare, kua hoki ki te wetewete i te pōhēhē, kua whakamātau anō i ngā tauira, ā, kua whakamātau anō i te kaha o ngā whakaterenga. Kei tō mātou whakatau matua – e whakahī katoa ana i o mātou whāinga ka taea e Aotearoa te whakaheke tuku hauwaro me te whakatupu hoki i te ōhanga hei whakapiki hoki i te oranga.

Kua tirohia e mātou, ko te inenga Utu ki Ngā Hua ā Motu (GDP) ka heke mā te takiwā o te 1% ā te 2050, ā, kua kore e neke noa. Kei te rite hoki tēnei ine ki ngā taunakitanga kei tāwāhi. Inā rā te penapena pūtea ki ngā hangarau me ngā tikanga tuku hauwaro ka kitea ētahi āheinga hou me te whakaheke o te tūpono ki te mana o Aotearoa mō tōna korenga ki te whakatika i te āhuarangi.
Heoi anō, ki te whakatāroa anō i ēnei whakahau matua, ā, pēnā i te whai waka-hiko me te whakauru tikanga ahuwhenua e tika ana ki te taiao, ka kite pū anō i te heke o te inenga GDP mā te 2.5% ā te 2050.

Te Toitūtanga – te whakarite tika i te ahu o te tukanga

Ko te rautaki whakaheke hauwaro ā te Kāwanatanga, me homai whakautu ki ēnei kōrero akiaki me te whakarite i tētahi rautaki whakahirahira, e tatu ai ētahi tukanga hou e tika ana ki te whakawhitianga ki te whakaheke tuku hauwaro.

Ko tōna tikanga ka eke te rautaki ki te waha i ngā āheinga ki te whakaheke i te tuku hauwaro i nāia tonu nei me te whakapakari ake i te motu mō te whakahoro i ngā mahi whakaheke hauwaro ā te wā. Me mōhio a Aotearoa i ngā ahunga tika ki te hautū waka, ā, me tika te taenga atu o aua tohutohu hoki. Me tau ngā whakaaro e tutuki ai ngā whakataunga e tika ana ki te āhua o tō rātou noho, tō rātou mahi, ka mutu, tō rātou ao.
Inā rā te ahunga o ngā tukanga, i kohikohi nei e mātou ētahi utu e tika ana ki tō nāianei me te utu e tika ana ki ngā hangarau maha. I whakamātauria e mātou ētahi huarahi, me te kohikohi kōrero ki te ahunga tika o te wā me te ahunga tika ki te taiao e eke ai ngā whāinga 2050.

I hōmiro hoki te titiro ki ngā tukanga āhuarangi o Aotearoa, kia kite hoki i ētahi wahanga, i ētahi uauatanga, māna anō ko ētahi āheinga. I whiriwhiria e mātou te utu kia toitū te kaupapa. Mō te taha ki ia rāngai me ngā rāngai tūmatanui katoa, i kitea rā ngā uauatanga mō te whakaheke hauwaro, ā, he aha hoki te rautaki e utu tika ai ētahi kaupapa mō te wā roa.

I ētahi wahanga, pērā i te hono mai a Te Mana Rauhī Taiao (NZ ETS), he mea nui te urunga mai a ngā mātauranga whai take hei ārahi noa i ngā tukanga. I ētahi atu wahanga, ā, pērā i ngā tukanga tē aro i ngā tukanga āhuarangi i roto i ngā tau, ko tā mātou he aro tika atu ki ngā kaupapa whai hua.

Kua whakarite i ngā whakahau kia kite atu i te kaha o te ahunga mākete e hauraro ai te utu me ngā tohutohu ki te whakahekenga hauwaro. He rauemi whai mana Te Mana Rauhī Taiao. Engari, mā te Kāwanatanga tonu te mahi nui kia whakauru i ngā tikanga hei oranga ki te tangata, hei oranga hoki ki te utu mākete.

Ko ngā rangahau me ngā kōrero tuku iho kei tāwāhi he tohutohu i tā te kaupapa whakaheke tika i te hauwaro, me te whakauru i tētahi pae-aroā e noho kotahi nei ngā tukanga taiao me ōna utu. Ko tā mātou hoki ki te Kāwanatanga, me mau nei e tōna mahere whakaheke hauwaro i ētahi tohutohu ki te kaupare i ngā uauatanga me te whakaū i ngā tikanga auaha me ngā tikanga whakarite kaupapa toitū.

Me aro i ngā mātāpono kei Te Tiriti o Waitangi. Ā, me aro hoki i ngā pānga ka whakawhiwhingia e ngā uri, e ngā hapori, e ngā kaimahi, e ngā pakihi me ngā whānau. Me aro ngā tukanga ki te whakapūmau i te matatika, i te tautika me te urutika a te katoa.

Hei whakamutu ake, kei ngā kupu akiaki (kei te wahanga tuarua o tēnei pūrongo) he takune iho i ētahi tino tohutohu. Kei raro ko ngā whakarāpopoto. Ko tā te Kawanatanga mahi he whiriwhiri he aha hoki te hanga me te urutanga o ngā tukanga, hei tā ēnei tohutohu nui.

Key elements of our policy direction (PDF 231 KB)

Ngā panonitanga – me whānui tōna horapa

Inā rā te whakawhiti kia whakahekea e Aotearoa te hauwaro, ka panoni hoki te āhua ki te whakaputa ngao, te āhua ki te haere a te tangata, ki te āhua noho a ngā hapori me te ahunga o ngā pāmu. Ka kitea ētahi panoni ki te tangata me ngā tikanga whakahaere i ngā pakihi, ka rerekē hoki ētahi punaha tukanga, punaha hangarau hoki.

Kua tohutohu nei e mātou kia anga tika atu ngā mahi āhuarangi ki ngā rāngai kāwanatanga. Ko tāna, he tohutohu i ngā Minita me ngā ratonga, me tō haepapa nui, kia whakatinana i ngā tukanga me ngā rautaki whakaheke hauwaro, ā kāti, me tika hoki te noho ā ēnei haepapa ki runga i a rātou. Ko tā mātou anō, he whakahau i te kaupapa Vote Climate Change me te uru motuhake ki ngā ratonga whānui, e whakakotahi mai ai ngā rawa o nāianei rā anō ā te kāwanatanga ki te pūmautanga i ngā ture me ngā ahunga e tika ana ki te āhuarangi tika.

Kua aro tika atu o mātou whakahau ki tā te kawenata o Te Tiriti o Waitangi, ā, ka noho hei mataika i te rangamahi e whakawhiti atu ana ki te whai i te oranga toitū ki Aotearoa nei. Ko tā tēnei hoki e whakapūmau nei, ko te whakawhiti ora a te Iwi Māori, me te aronga kia whakaiti i ngā mamae ā ngā raupatu, māna he whakatika i te ahunga atu anō o ōna uri ki te karamatamata o te ora.

Kua rangona ngā hiahia a te Iwi Māori kia eke te kawanatanga ki te whakapūmau i te mana o tēnei whakahoahoa ā te Karauna ki te Māori. Mā roto mai i te āki nui kia noho a ngāi Māori ki ngā tūranga teitei, ka mutu, ngā tūru whai mana. Kua whakatinana Te Komihana i te tauira He Ara Waiora hei tohutohu mai i te ahunga o ngā tikanga mahi tahi ā te kāwanatanga ki te whakarauora i ngā tukanga kia whāia ko ngā tikanga Māori, hei oranga hoki mā te Iwi Māori.

He nui atu anō ngā painga a ngā mahi āhuarangi nei, pēnei i te taha hauora – nātemea ka mahana, ā, ka maroke pai nei ngā kāinga, ka piki te taha ki te hīkoi me te eke pahikara, ā, ka iti ake te haukino ki te āhuarangi. Ko tā enei painga hoki, he kite tika atu i ngā hua pai me te piki wawe mai o te ora a te tangata mō nāianei me ngā rā kei te heke mai.

Kāhore hoki te whakaheke hauwaro-whakamahana i te arotahi, kei te aronga o tana whakawhitianga ki te ora te mahi nui. Me takahi a Aotearoa i te huarahi e toitū ai te ora, ā, e pakari ai te tangata. He mātāpono nui ki te Iwi Māori.

Kei reira ngā aronga matua me whai nei e Aotearoa mēnā rā e hiahia ana ki te tutuki i ōna whāinga. Kua whakarite i ētahi huarahi e whakamātauria ana ā mātou tahua whakaheke hauwaro, e whakapūmau ana hoki i ngā aronga matua, me te whakamātau hoki mēnā ko te pōturi o te whanake hangarau, ko te whakarerekē waiaro rānei te take o te whakarerea i te kaupapa.

E ora mai ai tētahi kaupapa me titiro hoki i ōna pōhēhētanga. E whakawhiti atu ai kia whakahekea e Aotearoa te hauwaro me titiro hoki ki ētahi atu hangarau me te tokomaha hoki. Rawa atu i ngā mea kua whakatauira kētia, ā, ki tā te rere hoki a te ōhanga.

E whakaatu nei ō mātou tahua tuku hauwaro hoki i te momori me te maha o ngā huarahi ka taea e Aotearoa. He whakatau tēnei i te pono me whakaiti noa i ngā tūponotanga whakapōrearea, ā, kua kore e whakaroaroa hoki ngā mahi whakaheke tuku hauwaro.

Ko tā te ao e titiro nei i te whakapau kaha a Aotearoa

I ngā kohikohinga kōrero, ko ngā kupu me ngā urupounamu he aro ki te urunga o ngā tahua whakaheke hauwaro kōhukihuki e hāngai ana ki ngā whakapau kaha a te ao, ā, kia kaua e hipa atu i te whakamāhana i te 1.5°C, inā rā te whakatau a Te Ahungaroa o Aotearoa kāhore te whakataunga Parī i pērā noa.

E tutuki ai Te Ahungaroa, me whai i ētahi tukanga i tāwāhi. Ehara i te mea me iti rawa te mahi ā motu, engari me piki ake te whakapau kaha a Aotearoa ki tua atu o te wā kāinga.

Kei tā mātou e kite nei, kāhore hoki ngā whāinga a Te Ahungaroa e rite ana ki ngā whāinga o te whakaheke hauwaro-whakamāhana ki te 1.5°C.

Kua mana te ahunga o Aotearoa kia whakaheke i ngā hauwaro ki te 30% ki raro iho i tō ngā taumata 2005, tae noa rā ki ngā tau 2021-2030. E tika ai te mahi a Te Ahungaroa kia 1.5°C te whai, me eke ngā whakahekenga hauwaro mā te koni i te 36% ki raro iho mai i ngā taumata 2005, mō te tau 2030.

Heoi anō, kua kore te pūtaiao i tōna kotahi e tohu mai i ngā inenga e tika ana mā Aotearoa ki ngā whāinga a te ao. Me uru mai ngā kōrero a te hapori me ngā whakatau tōrangapū ki ngā tukanga ā te ao mō te mana taurite. Mā te Kāwanatanga o te wā te whakatau hoki.

Kua kitea i te ao whānui, i te mana nui o ngā whenua ki te tutuki i ngā whakahekenga hauwaro. Ahakoa he iti kē te mana o Aotearoa i tāwahi, he nui tonu te ōrau tāngata. Ko tā ngā whakahau nei he ahunga nui – engari ka eke rā anō Te Ahungaroa. Ko tā Aotearoa me ana mema tōrangapū mahi nui he āta whiriwhiri he aha kau te huarahi anga mua ki te urupare nui o te ao.

E pakari ake nei te hiahia

I te orokohanga mai o te komihana motuhake, o He Pou a Rangi i kite atu i te hiahia nui o Aotearoa kia pakari ōna whakariterite ki te whakaheke i te tuku hauwaro.

I whiriwhiria ngā whakaaro a te 15,0000 tāngata me ngā ratonga i tuku kōrero mai ki ō mātou kōrero kōhukihuki. He 4,000 tāngata hoki i haere mai ki ngā huihuinga a te Komihana me te tuku i o rātou wawata nui kia whakahekea e Aotearoa te hauwaro.

I roto i ēnei whakaritenga katoa, i rongo i tā Aotearoa whānui tautoko i te hiahia kia wawe te whakatika i te āhuarangi. Ahakoa hoki te rerekē o ngā hiahia, anō o te utu ki tēnei kaupapa, me te āhua o te noho o Aotearoa i te ao nei, ko tā mātou e whakapono nei e pakari ake ana te hiahia kia toitū ko te ora.

Ko te hiakai tēnā e rangona ana i te pānuitanga whakamutunga ki te ture Kore Hauwaro. Kua kite nei i roto i ngā marama e 18, kua kōrero ki a Aotearoa me te kite atu i tō rātou hiahia, me tō rātou urunga ki ngā tūranga teitei. E mārama ana te kite atu i tēnei ki ngā pakihi, ngā rōpū me te ao whakahiato ora, ngā hapori me ngā kairangahau.

Ko tā mātou hoki, me panoni e ngā mema tōrangapū ngā ture me ngā punaha kia māmā ai mā ngā Iwi me te ao ahumahi, kia pai ai ngā whiriwhiringa take whakaheke hauwaro.

I konei, ka tirohia te huarahi ki 2050. Ki te aromatawai i ngā mahi a te Kāwanatanga me te korenga o ngā tukanga te eke ki tā ngā tahua tuku hauwaro e kī nei, kua akiaki anō i a rātou me te whakahoki kōrero ki te katoa o Aotearoa.

Ki te kore te Kāwanatanga e aro mai ki ngā tahua tuku hauwaro me ngā whakahau ā tēnei pūrongo akiaki, me whakaputa tumatawhānui nei ō rātou urupare. Ahakoa aha, ko tā te Komihana he aromatawai i tā Aotearoa e tutuki nei.

Ko tāna anō, he wero i te Kāwanatanga mēnā rā kāhore hoki i te eke ki tā ngā whakahau whakaheke hauwaro e whai nei. Ki te kore e whakaae ki tā ngā tukanga e whai nei kua wero anō mātou, ā, kua tohea mō te ahunga o te ora te whai.